ઇતિહાસ

ઉત્તરમાં સુરત જીલ્લો, પૂર્વમાં ડાંગ જિલ્લો, અને પશ્ચિમમાં અરબિયન સમુદ્રની નજીક નવસારી શહેર આવ્યુ છે, જેનો ઇતિહાસ ખૂબજ સમૃદ્ધ છે. નવસારી તાલુકાના ગ્રામ્ય વિસ્તારથી “પૂર્ણા” નદી પ્રવેશે છે. અહિ, પુર્ણા નદીની લંબાઇ 36 કિમી છે. નવસારી ગુજરાતનું પ્રાચીન અને ઐતિહાસિક શહેર છે. તે સમુદ્ર સપાટીથી ઉપર હોવાના કારણે ઉનાળામાં પણ હવામાન સારું રહે છે. નવસારી, મુંબઇ અને અમદાવાદ વચ્ચે બ્રોડ ગેજ રેલવે લાઇનનું મહત્વનું સ્ટેશન છે. અમદાવાદ-મુંબઇ રાષ્ટ્રીય ધોરીમાર્ગ નં .8 દ્વારા, પરિવહન બસ સેવા મારફત નવસારી ગુજરાતનાં મોટા શહેરો સાથે જોડાયેલ છે. સ્વતંત્રતા પહેલાં નવસારી જૂના વડોદરા રાજ્યનું મુખ્ય શહેર હતું. 1 લી મે, 1949 થી નવસારીને સુરત જીલ્લામાં સમાવવામાં આવ્યો હતો. ત્યારબાદ 1964 ના જુન મહિનામાં સુરત જીલ્લામાં સુધારા કરવામાં આવ્યો અને વલસાડ જિલ્લામાં નવસારી જિલ્લાનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો હતો. ત્યારબાદ 2 ઓક્ટોબર 1997 ના રોજ નવસારી જિલ્લો અસ્તિત્વમાં આવ્યો. જૂના હસ્તલેખ મુજબ તે જોઇ શકાય છે કે નવસારી 7મી સદીમાં પ્રખ્યાત હતુ. 671 એડીમાં “સામના નવ સારિકા” તરીકે ઓળખાતા આ પ્રદેશ પર ચાલુક્યા રાજવંશ (વવશાજ-લાત શાખા) નુ શાસન હતું. આ વંશમાં “અવનીજશાહ પુલકેશી રાજા” શાસન કરતો હતો જેણે “નવ સારિકા” ના પલ્લકેશી રાજા (રાજા) પર જીત હાંસલ કરી, જેણે અરેબિયન આર્મીને હરાવ્યો હતો. આ ચાલુક્ય શાસન ઇ.સ.740 સુધી ચાલુ રહ્યુ હોવાનું જાણવા મળે છે.
તે સમયે શીલા દ્રિતિય ગુરુ નાવધાર હાલના નાગ તલાવડી વિસ્તારમાં રોકાયા હતા. આ વિસ્તારને કારણે, તે “નાગ મંડળ” તરીકે પ્રસિદ્ધ બન્યું અને ધીમે ધીમે સમય પસાર થતાં જ આ જિલ્લાનું નામ “નવસારી” આવ્યું. ઇ.સ.૮૨૫ માં શ્રમિત્રી માર્ગ પર, મહાન સ્થાપનાકાર સૈયદ નિરુદિન ઉફેરુ, સૈયદ સદાત નવસારીના લુન્સીકુઇ વિસ્તારમાં રોકાયા. તેમના ચમત્કારો આજુબાજુના ગામડાઓમાં જાણીતા છે, તેઓ “આલિત્યા” કે જેને મહાન વ્યક્તિ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ કારણે, નવસારીની ખ્યાતિમાં વધારો થયો છે, એવો લેખ ઉપલબ્ધ છે.આજે “અલીયાસ” ખ્યાતિની નિશાની તરીકે આજે પણ લિનકીકુઈ વિસ્તારમાં રોજો, મસ્જિદ અને હઝ મેરી હોમ્સ આવેલા છે. અગાવ ઉલ્લેખ કર્યો પ્રમાણે “નવસારી” પહેલા “નાગ મંડળ” તરીકે જાણીતુ હતુ. “નવસારી” નામ પહેલા શહેર વિવિધ નામે જેમકે નાગવર્ધન, નાગશાહી, નાગશરાલા, નવસારેહ, નાગમંડળ અને પારસીપુરી જેવા નામે જાણીતુ હતુ એવા હસ્તલેખ ઉપલબ્ધ છે. તે સમયનુ નવસારીનુ હવામાન ખુબ સારુ હોવાને કારણે પારસી લોકો સૌથી પહેલા નવસારીમા આવ્યા હત્તા અને તેના લીધે જ નવસારી ને “પારસીપુરી” તરીકે પણ ઓડખવામાં આવે છે.
આ બધામાં ખાસ જાણવા મળે છે કે ૧૮ મી સદીના બીજા દસકામાં સોનગઢ થી નવસારી જુનાથણા મરાઠાઓનું શાસન સ્થાપવામાં આવ્યું હતું. ઇ.સ.૧૮૯૮ માં નવસારી જેલ, પોલીસ સ્ટેશન, સયાજીબાગ, ટાઉનહોલ, લાઇબ્રેરી, હોસ્પિટલ્સ, શાકભાજી અને માછલી બજાર, વહીવટી ઓફિસો અને ઐતિહાસિક ઇમારતો અસ્તિત્વમાં આવી.
સિટી ટાવરની પૂર્વમાં મુધુ-મિત્મા પાશ્વનાથનું દેરાસર આવેલું છે, જે દર્શાવે છે કે નવમી સદીમાં નવસારી જૈન ધર્મનું મુખ્ય (મોટું) કેન્દ્ર હોઈ શકે છે. એક મંદિરમાં સનાત અને જૈનની વસ્તી સાથે પટવા શેરીમાં “બ્રહ્માજી” ની એક સુંદર મૂર્તિ છે. નવસારીના પ્રારંભિક સમયમાં લોકો વિવિધ ટેકરીઓ પર વસાહતો કરતા હોવાનુ જાણવા મળે છે. અને એવુ માનવામાં આવે છે કે વસ્તી ગીચતા ને કારણે તે નીચાણવાળા વિસ્તારોમાં જયને વસ્યા હસે. વિવિધ ટેકરીઓની હરોળ બનાવડ, કામુષ મહૌલો, મુસલમાન મહૌલો, પાટવાશેરી, ડુંગડવાડ, મોટા મહૌલો, દમદા મહૌલો, વહોરવાડ ત્યાં છે, જ્યારે ધૃતવાડ, દેસાઈવાડ, સૈાગાવાડ, કાન્ગાંવાડ, બાજારવાડ, ગોલવાડ વગેરે નીચાણવાળા વિસ્તાર છે. નવસારીના તરોટા બજારમાં પારસી લોકો વસે છે. પારસી વસ્તીની વચ્ચે આતશ બેહરામની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી અને પારસી લોકોની વધેલી વસતીના પરિણામે હાલના વિરાવળ વિસ્તારમાં પારસી લોકો જોવા મળે છે.
પ્રાચીન સમયમાં નવસારી તેના વેપાર અને ઉદ્યોગો માટે જાણીતુ હતુ. એડી પહેલાં, ગ્રીકના મતે, નવસારીને ભારતના પશ્ચિમી તટનુ એક પ્રસિદ્ધ બંદર તરીકે ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો હતો. નવસારીના વણાટના કાર્યની પ્રશંસા કરવામાં આવી હતી અને “બાસ્તા” એટલે “જગ” વિખ્યાત વણાટના કામ ને જાણવા માટે વિદેશી વેપારીઓ નવસારીની મુલાકાત લેતા હતા. નવસારી “જરદોત્થી” કાર્ય (જરી ભરતકામ) માટે પણ પ્રસિદ્ધ બન્યુ છે. નવસારીમાં શેઠ જમશેદજી જીજાબઈનું નામ મહત્વનું સ્થાન ધરાવે છે.
નવસારીની ઉત્તરે અમરશાંતિ નદિને કિનારે એક ટાવર આવેલું છે. જે નુસેરવાનજી રતનજી ટાટાએ તેમની માતા કેવલાબાઈ ની યાદ બાંધવામાં આવ્યું હતું જે 1877-78 સુધીનુ સૌથી ઊંચું ટાવર હતુ. ઔદ્યોગિક ક્રાંતિના પ્રણેતા અને ઉદ્યોગપતિઓના નેતા, શેઠ જમશેતજી નુસરવાનજી ટાટા આ શહેરમાં જન્મ્યા હતા. દસ્તૂરવાડી વિસ્તારમા આવેલુ એ ઘરકે જ્યા તેનો જન્મ થયો હતો તે આજે પણ તેની વાસ્તવિક સ્થિતિમાં જાળવવામાં આવ્યુ છે. દાદાભાઈ નવરોજી, જેમણે પ્રથમ વાર પુર્ણ સ્વરાજની માંગણી કરી હતી તે અહિ જન્મ્યા હતા. તેમના જન્મનું ઘર આજે પણ દસ્તુરવાડમાં છે.
જમશેદજી જીજાબઈ અને મહારાષ્ટ્રના પ્રખ્યાત ડ્રામા નિષ્ણાત બાલ ગણેશ ગડકરીનો જન્મ નવસારીમાં થયો હતો. શહેરના દક્ષિણી વિસ્તારમાં “દુધિયા” તળાવ, તેના પશ્ચિમમાં “રામ તટારી” છે, ત્યાં બગીચાઓ વચ્ચે આશાપુરી માતાનું મંદિર આવેલુ છે. તથા “જ્યુબિલી” બગીચો અને “મફતલાલ” પાર્ક પન આવેલુ છે. દાંડી સત્યાગ્રહ દરમિયાન (ઇ.સ.1930) માનનીય, મહાત્મા ગાંધીજીએ અહિ રાત્રી રોકાણ કર્યૂ હતુ. તથા જે માર્ગથી તે પસાર થયા હતા તેને “મહાત્મા ગાંધી રોડ” તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.